دومین نشست علمی - پژوهشی «زیبایی‌شناسی قرآن مجید، زیبایی‌شناسی هنرها»، روز چهارشنبه در حسینیه الزهرا (س) مجتمع امام خمینی (ره) سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (تهران) با پیام آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی برگزار شد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در ابتدای این مراسم، مصطفی میرسلیم به ایراد سخنانی درباره زیبایی‌شناسی داستان‌ها و قصص قرآن پرداخت و گفت: برداشت از داستان‌های قرآن چیزی فراتر از داستان‌هایی است که در سایر کتاب‌ها می‌سرایند و در این قصص شاهد جلوه‌های هنری ویژه‌ای هستیم.
وی هدف از بیان این داستان‌ها را عبرت‌آموزی از سرگذشت انبیا (ع) عنوان کرد و گفت: قرآن کریم با رعایت دو نکته‌ی اجمال و تفسیر، توجه مومنان را بر موضوعات خاص متمرکز می‌کند و طوری به بیان مطلب می‌پردازد که به اصل مطلب لطمه‌ای وارد نشده و به بهترین وجه بیان شده است. خداوند در قرآن با استفاده از دو عنصر تنوع و تجدید مطالب، توجه مومنان را به نکات عبرت‌آموز مذکور جلب کرده است.
محمدعلی ایازی - قرآن‌پژوه و عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم - دیگر سخنران این مراسم بود که به بررسی مبانی زیبایی‌شناسی قرآن پرداخت.
وی با بیان این توضیح که وقتی روی این مبحث در حال کار و بررسی بودم، به مطلبی برخوردم که از نظر طبقه‌بندی نحله‌یی از آن فضایی که حضرت امام (ره) در آثارشان درباره زیبایی قرآن بیان کرده‌اند، کاملا متفاوت بود، به تشریح این مطلب پرداخت که برای شروع بحث، باید دید خود قرآن، چگونه خودش را معرفی می‌کند.
وی گفت: در مقاله‌ای که ارایه کرده‌ام، در چند بخش سعی داشتم تا این مبانی به خوبی پرداخته شود. اول جایگاه قرآن در جذب مخاطب به عنوان اصل اولیه‌ی زیبایی‌شناسی، دوم اثرگذاری معنوی قرآن و سپس هدف‌مندی زیبایی‌شناسی در قرآن.
به گفته‌ی ایازی، آخرین بخش از این تقسیم‌بندی به ساختار هندسی آیات قرآن و هماهنگی لفظی و معنوی آیات تخصیص یافته است.
وی تاکید کرد که در بررسی زیبایی‌شناسی قرآن باید درنظر داشته باشیم که این بررسی‌ها دقیقا متناسب با یک متن ادبی و معنوی انجام شود که اگر به این اصول و مبادی اولیه بی‌توجهی شود، نتیجه‌اش همان شبهاتی می‌شود که امروزه درباره‌ی زیبایی قرآن مطرح است.
این پژوهشگر دینی با اشاره به دیدگاه‌هایی که از آن‌ها با عنوان "هنر برای هنر" نام برده می‌شود، تصریح کرد که نمی‌توان زیبایی قرآن را بدون توجه به اهداف و پیام‌هایش بازشناسی کرد و ماهیت این مفاهیم نیز برهنه و عریان نیستند، بلکه برای شناخت آن‌ها ضروری است در مجموعه‌ای از مفاهیمی که یک معنا در آن بیان می‌شود، تعمق صورت گیرد.
به گفته‌ی ایازی، شاید اولین کسی که به این مطلب عنایت داشته، "ایزتسو" بوده است.
در این مراسم، پیام آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی توسط حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی به شرح زیر خوانده شد:
«با تقدیر و تشکر فراوان از برگزارکنندگان عزیز و شرکت‌کنندگان، اساتید و قرآن‌پژوهان حاضر در این مجلس قرآنی، نشست تخصصی زیباشناسی قرآن مجید؛ امید است نورانیت قلوب منورشان همواره در ازدیاد و مشمول توجهات عدل یگانه قرآن کریم حضرت بقیه‌الله ارواحنا له الفدا باشند. زیبایی و جمال قرآن مجید از سراسر این کتاب آسمانی از ظاهر و باطن از لفظ و معنا، از آیات و سور، از بشارت‌ها و انذارها، بیان حقایق، ارایه عالی‌ترین مراتب و درجات توحید، مسائل اعتقادی نبوت، معاد و امامت، تعالیم اخلاقی تربیتی و سیاسی و مبارزه با کج‌فهمی‌ها، کج‌روی‌ها و عادات ناستوده و زشت در همه رشته‌های فردی، اجتماعی، مادی و معنوی ظاهر و آشکار است.
همه و همه جمال و زیبایی، نور شفا و هدایت است و طی 14 قرن گذشته زمان همواره در لمعان بوده و جاودان در اعصار آینده مرکز استکشاف حقایق خواهد بود و جمالش همان جمالی است که آن را در دعا از خداند متعال طلب می‌کنیم.
اللهم انی اسألک من جمالک باجمله
آن‌چه را در این مختصر می‌خواهم به عرض برسانم، این است که جمال قرآن یک جمال عام است که از اول تا پایان قرآن کریم از آن ظاهر است و اهل لسان، هر کدام آن را به حسب ذوق و قریحه خود درک می‌نمایند و هر چه آن را می‌خوانند و می‌شنوند از التذاذشان فرونمی‌کاهد.
جمال جمالی است که عرب جاهلی و مشرکان جزیره‌العرب را به گونه اعجاب‌انگیزی تحت تاثیر قرار داد و دل‌هایشان را به قبول اسلام فتح نمود. آن‌چنان که یک سوره و حتا یک آیه‌اش آن‌ها را تکان می‌داد و همه عادات و برنامه‌های جاهلیت را ترک می‌کردند.
آن آیات نورانی و کلمات جاودانه آسمانی همگان را مبهوت و متحیر ساخته بود که چگونه این کلام مردم را تغییر می دهد و به گفته کفاری که جامعه را از نزدیک شدن به رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله و شنیدن قرآن کریم بیم می‌دادند، بین زن و شوهر، پدر و پسر و دوست با دوست جدایی می‌اندازد؛ گویا آنان تاثیر این کلام را قهری می‌دانستند. مثل ولید بن مغیره وقتی سوره حم سجده را از حضرت ختمی مرتبت صلی‌الله علیه و آله شنید، آن‌گونه تکان خورد که زبان به اقرار و اعتراف به عظمت قرآن گشود.
طفیل بن عمر ودوسی یکی از رجال معروف شاعر و آگاه به مکه آمد؛ قریش نزد او رفتند و او را از دیدار با رسول خدا صلی‌الله علیه و آله منع کرده و ترسانیدند که سخن محمد صلی‌الله علیه و آله سحر است و میان مرد و همسرش و بلکه بین او و خودش جدایی می‌اندازد؛ می‌گفتند: ما بر تو و قوم تو از او بیمناکیم و صلاح و خیر تو در این است که نه با او سخن بگویی و نه سخنش را بشنوی.
اما طفیل روزی به کعبه رفت. او حضرت رسالت پناه خاتم‌النبیین را در حال قرائت قرآن دید و صدای ملکوتی حضرتش را به گوش جان نیوشید و از جام وصل قران جرعه‌ای از آب حیات نوشید و چنان پسندید و دلداده آن شد که به خود گفت: مادرم به عزایم بنشیند! من شخصی آگاه و سخن‌شناسم و کلام نیک را از بد تشخیص می‌دهم؛ چرا سخن چنین مردی را نشنوم؟ اگر نیک است، می‌پذیرم و اگر بد باشد، آن را ترک می‌کنم. کوتاه سخن آن که این مرد باشخصیت پس از شنیدن آیات قرآن کریم و دعوت آن حضرت، بی‌درنگ ایمان آورد و به سوی قوم خویش بازگشت. آن‌ها را به اسلام دعوت نمود و جمعی از آنان به شرف اسلام مشرف شدند.
اعجاز قرآن از این هم بیش‌تر و فراتر می‌رفت. کسی نبود که تحت تاثیر جمال آن قرار نگیرد؛ زیبایی و دلربایی قرآن، سران عنود و لجوج کفر و شرک را نیز شیفته‌ی خود کرده بود.
از سخت‌ترین دشمنان حضرت رسول (ص) اخنس بن شریق، ابوسفیان بن حرب و ابوجهل بن هشام بودند. این سه نفر، هر یک شبانه به تنهایی و پنهانی برای شنیدن تلاوت قرآن محمد (ص) به اطراف و نزدیک مکانی می‌رفتند که آن حضرت، قرآن می‌خواند و بیش‌تر شب را به قیام و عبادت و تلاوت قرآن، به ترتیل و تامل و حال خاص توجه خویش می‌گذراند و با آن صدای خوش و دلنواز، آیات الهی را با حضور قلبی که مخصوص به خود آن حضرت بود، قرائت می‌نمود.
این سه نفر که هر یک برای شنیدن آیات قرآن به صورت روح‌انگیز محمدی صلی‌الله علیه و آله رفته بودند، اتفاقا در بازگشت به هم برخوردند؛ رازشان برای هم آشکار شد و یکدیگر را ملامت کردند که اگر جوانان قریش از مثل این ماجرا آگاه شوند، همه به محمد صلی‌الله علیه و آله می‌گروند، ولیکن شب بعد هم هر کدام از آنان را شوق شنیدن آیات قرآن از نای جان‌فزای محمد صلی‌الله علیه و آله چنان برمی‌انگیخت که گویی پاهایشان آن‌ها را بدون اداره و اختیار به سوی آن حضرت می‌برد. در این شب نیز در بازگشت به هم رسیدند و ملالشان بر کاری که کرده بودند، بیش‌تر شد و شب سوم هم این واقعه تکرار شد و پس از این دیگر عهد و پیمان بر ترک آن بستند.
این داستان‌های معتبر تاریخی نشان می‌دهد که در گرویدن مردم به اسلام نقش مرکزی و اساسی از آن قرآن و اثر این زیبایی الهی است که البته در کنارش سیره یگانه و بی‌مانند رسول خدا صلی‌الله علیه و آله، خلق عظیم آن حضرت، معجزات و دیگر تاییدات الهی نیز در ادای آن رسالت بزرگ و سنگین حضرتش را یاری نمود و خلاصه آن‌که سر بزرگ و اصلی موفقیت دعوت قرآن، توجه به خود قرآن و جمال قرآن بود که متاسفانه امروز بسیاری حتا مسلمانان از این همه جمال و جلال غافل مانده‌اند. این جمال و جلوه عام قرآن بود که یک زن اعرابی به آن توصیف مشهور ادبی گوشه‌ای از جمال آیه کریمه «و اوحینا الی ام موسی ان ارضعیه فاذا خفت علیه فالقیه فی الم و لا تخافی و لا تحزنی انا رادوه الیک و جاعلوه من المرسلین» را بیان نمود.
جمال عام قرآن همواره در تجلی و جلوه است و جمال حق و جمالی است که اجمل از آن نیست. اما علاوه بر این جمال عام، آیات قرآن و سور آن هر کدام جمال و بلکه جمال‌های بخصوصی دارند و اشخاص و افراد و علما و دانشمندان هم هر کدام از جمال خاصی بر حسب قریحه و ذوق و فن و معرفت و بصیرت خود بهره می‌برند و نور هدایت می‌گیرند. مثلا از متفکران در عالم ملک و ملکوت و آیات آفاقیه و انفسیه، جمال آیاتی مثل: «ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الالباب الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار»، و مانند: «سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق او لم یکف بربک انه علی کل شی شهید»، و مانند: «و فی الارض آیات للموقنین و فی انفسکم افلا تبصرون»، و نیز: «ان الله فالق الحب و النوی یخرج الحی من المیت و مخرج المیت من الحی ذلکم الله فانی توفکون فالق الاصباح و جعل اللیل سکنا و الشمس و القمر حسبانا»، و همچنین «هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و اشهاده هو الرحمن الرحیم»، دلربایی می‌نماید و جمال بی‌مانندی که این آیات و امثال آن دارند، آن‌ها را به حسب مراتب درک و معرفت جذب و به عوالم بالا و بالاتر سیر می‌دهد و همچنین مومنان و موقنان از جمال مثل این آیه:
«الله یعلم ما تحمل کل انثی و ما تغیض الارحام و ما تزداد و کل شیء عنده بمقدار عالم الغیب و الشهاده الکبیر المتعال سواء منکم من اسر القول و من جهر به و من هو مستخف باللیل و سارب بالنهار»، و آیات دیگر بر یقین و نور قلب خویش می‌افزایند.
آیاتی مانند:
الله نور السموات و الارض...
ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشا و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون...
و لا تستوی الحسنه و لا السیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم
و عبادالرحمن الذین یمشون علی الارض هونا...
ان اکرمکم عندالله اتقاکم...
و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم...
فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره...
انما مثل الحیاه الدنیا کماء انزلناه من السماء...
و انزل من السماء ماء فسالت...
و مثل:
و اذا بشر احدهم بالانثی...
و مثل:
و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا...
و لا یجرمنکم شنئان قوم...
و صدها آیات دیگر و همه آیاتی که هر یک با جلوه یا جلوه‌های خاصی قشرها و اصناف مختلف و اندیشمندان جهان را غرق تفکر و تامل و شوق و انس می‌نمایند و او را به آفاق و عوالم بالا پرواز می‌دهند.
در خاتمه آن‌چه لازم است حقیر، خود و دیگران را به آن تذکر دهم عمل به قرآن است، عمل به هدایت‌ها و تعالیم قرآن، عمل به احکام قرآن و تمسک عملی به قرآن و عترت.
توجه به روح قرآن و تعالیم بلند اخلاقی‌اش باید در صدر برنامه‌سازی‌ها قرار گیرد و پیام معنوی این کتاب نورانی از کرسی‌های نظریه‌پردازی فراگذرد و ابعاد حیات‌بخش و انسان‌ساز آن در بحران معنوی دنیای جدید همه جوامع را دربر گیرد.
هر کاستی، کمبود و نقص در جامعه، اثر عمل نکردن به قرآن است. عزت ما، وحدت ما، استقلال ما، قوت و قدرت ما، اخوت و برادری، نجات از فقر اقتصادی، علمی، صنعتی، رهایی از ضعف اخلاقی، برون‌رفت از بلا و بنیان جهالت و اعتیاد، و بالاخره موفقیت در فتح قله‌های علم و معرفت همه در سایه عمل به قرآن مجید فراهم می‌شود.
بار دیگر از اساتید محترم و قرآن‌پژوهان شرکت‌کننده در این اجلاس و عزیزانی که خدمت به قرآن کریم و این جلسه نورانی نصیب آن‌ها شده است، تقدیر و تشکر نموده و توفیق همگان را در نشر و ترویج معارف نورانی قرآن از خداوند متعال مسألت دارم».
به گزارش ایسنا، علی موسوی گرمارودی نیز در این نشست در سخنانی کوتاه به بررسی مقوله‌ی تاکید در قرآن و نقش زیبایی‌شناسانه آن پرداخت.
سپس رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی درباره روش کشف مفاهیم زیبایی‌شناسانه قرآن به ایراد سخنرانی پرداخت.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر صادقی رشاد با اشاره به دیدگاه‌های سه‌گانه‌ای که در زمینه نحوه‌ی فهم و استنباط از قرآن وجود دارد، گفت: در برابر دیدگاه‌های ظاهریه و باطنیه، نظر سومی پدید آمده است که در جهان عرب و در کشور ما نیز طرفدارانی پیدا کرده و معتقد است به این که علم اصول باید مورد بسط دوباره و بازپژوهی قرار گیرد تا خلأهای فراوان موجود در آن در این فرآیند تولید معرفت به نوعی جبران شود.
وی تاکید کرد: علاقه‌مندیم به عنوان یک طلبه از این نگاه اخیر دفاع کنیم و معقتدیم این حرف اجمالا درست است و ما نیازمند طراحی روش‌شناسی جامع‌تری هستیم تا همه عوامل و عناصر دخیل و به حق دخیل در فهم دین شناسایی و مدنظر قرار گیرند.
رشاد در پایان پیشنهاد داد که برای پژوهش در حوزه‌ی زیبایی‌شناسی قرآن با روش استقرایی به بررسی یک به یک توصیف‌هایی که قرآن از زیبایی‌های گوناگون دارد، بپردازیم تا به کشف اصل نظریه زیبایی‌شناسی قرآن نایل آییم.
سخنران پایانی نوبت صبح این نشست، یحیی یثربی بود که سخنانش را با تاکید بر این که اسلام درباره هنر، نظریه‌ای مستقل دارد، شروع کرد.
وی گفت: متاسفانه عادتی پیدا کرده‌ایم که هرچه از غرب به کشور وارد می‌شود، با خود فضای خودش را هم می‌آورد و در این جا هم به همان شیوه درباره آن بحث می‌شود که این امر قابل سرایت به هنر نیز هست. هنر همیشه متعلق به خداست، هرچند که هنرمند احساس کند در کارش آگاهی دخالت دارد. هنر اساسا به آگاهی متعلق نیست و تمام رشته‌های هنری محصول بخشش خاص الهی به هنرمندند.
به اعتقاد این استاد فلسفه دانشگاه، از آن‌جا که بشر همواره به دنبال غریزه و احساس است، اندیشیدن بزرگ‌ترین هنر اوست و به همین دلیل قرآن که زیباترین بیانات را درباره اندیشیدن دارد، با شکوه‌ترین متن عرفانی و هنری است.
او در این‌باره گفت: معرفت‌شناسی امروز، متعلق به دوهزارو500 سال پیش و ضعیف است. وقتی تصمیم گرفتم تا روی این مبحث کار کنم، سراغ قرآن رفتم و دیدم که در این حوزه، قرآن در اوج قرار گرفته است. آیا این مقدار توجه قرآن به اندیشیدن، هنر محسوب نمی‌شود؟
در سومین و آخرین بخش از این نشست که با سخنرانی بهاءالدین خرمشاهی - قرآن‌پژوه - آغاز شد، او به بیان نظریه‌ی خود درباره ساختار اعجازین قرآن پرداخت.
خرمشاهی با بیان این‌که بحث من بحثی بر لبه‌ی پرتگاه است و برای شنیدن آن باید قریحه‌ی شنوندگان تلطیف شود، اظهار داشت: نظر‌های گوناگون درباره اعجاز قرآن وجود دارد که برخی اعجاز آن‌را ادبی و برخی اعجاز آن‌را ناشی از اخبار از غیب می‌دانند. من به پیروی از جرجانی، حافظ و زمخشری، به اعجاز ادبی قرآن و اعجاز در ساختار زبانی آن معتقدم، اما انتظار ندارم که پیرو این حرفم برخی برداشت‌های ناروا نسبت داده شود.
او در تشریح آن‌چه که آن‌را نظریه‌ی خودش می‌نامید، افزود: برخی از مستشرقان گفته‌اند کلام قرآن در بیان مطالب پیگیرانه نیست. آغاز نظریه‌ی من از همین‌جاست، یعنی از تعجب مستشرقان؛ معتقدم اگر قرآن کتابی موضوعی بود و مسائل را یک به یک دنبال و در پایان، احکامش را به‌ترتیب نظم مسائل طرح‌شده بیان می‌کرد، دیگر طراوت کنونی را نداشت و نو به نو شدن مداوم در قرائت آن دست‌یافتنی نبود. این‌که قرآن از ده‌ها موضوع مختلف در یک‌جا حرف می‌زند و هیچ‌وقت هم این جابه‌جایی معانی آشکار نیست و نیز این‌که انتقال از موضوع به موضوع دیگر هنرمندانه صورت می‌گیرد، رمز طراوت قرآن را در خود دارد و از اعجاز‌های آن است.
وی افزود: قرآن دارای نظمی پاشان و پراکنده‌وار است و این به نظر من بهتر از لفظی است که در تورات می‌بینیم. تورات به‌ظاهر انسجام دارد و قرآن به‌ظاهر انسجام ندارد. مستند من هم برای این حرف خود قرآن است.
خرمشاهی در پایان خطاب به حاضران گفت: اگر با این چشم‌انداز قران را بخوانید، قطعا خودآگاهی جدیدی برای شما حاصل خواهد شد. الفاظ قرآن به اعتقاد من وحی مسلم است و اعتقاد من در این‌باره این اعتقاد رسمی است که سنی و شیعه آن‌را بیان کرده‌اند.
در دومین بخش مراسم اختامیه نشست، حجت‌الاسلام سعید جوادی آملی و مهدی کلهر - دبیران دو کمیسیون برگزار شده در این برنامه - به ارایه گزارشی از اقدامات و بحث‌های صورت‌گرفته در کمیسیون‌های مذکور پرداختند.
سخنران پایانی مراسم نیز معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بود که طرح مباحث و نشست‌هایی از این دست را برای جامعه هنری کشور در اتکا به داشته‌های غنی و فرهنگی خودی و نمایاندن این داشته‌ها بسیار راهگشا خواند و تاکید کرد که بی‌اطلاعی هنرمندان و خصوصا نسل جوان هنرمند از چنین سوژه‌های زیبایی‌شناسانه‌ای در فرهنگ خودی، آن‌ها را به سمت کپی‌برداری صرف از حوزه‌های هنری دیگر کشور‌ها سوق داده است.
محمدحسین ایمانی خوشخو دلیل این امر را ایجاد شکاف بین تحقیقات مراکز دینی و جامعه‌ی هنری ذکر کرد و گفت: در راستای رهنمود‌های مقام معظم رهبری، سیاست ما در این راستا قرار گرفته است که هنرمندان را متوجه این نکته کنیم که در انتخاب موضوع و محتوا چیزی کم نداریم و بسیاری از موضوعات جذاب دینی ما قابل طرح در سطح جامعه بین‌المللی است. دست استمداد به‌سوی محققان حوزه و دانشگاه دراز می‌کنیم تا با طرح چنین موضوعات با نگرشی محققانه این ایده را به نسل جوان هنرمند ما بدهند و ما را در اجرای سیاست‌هایمان یاری کنند.
نشست یادشده با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برگزار شد.
